Wirtualny Grunwald 1410-2010Konsekwencje

GŁÓWNA POLITYCZNEKonsekwencje polityczne w XV wieku SPOŁECZNO-GOSPODARCZEKonsekwencje społeczne i gospodarcze KULTUROWEGrunwald w świadomości pokoleń Polaków, Litwinów i Niemców

Tradycje kultury

Piewszy okres aktualności politycznej bitwy skończył się wraz z sekularyzacją Prus. W XVI i XVII wieku ważniejsze były walki z Kozakami, Tatarami, Turkami i Szwedami. Oczywiście zajmowali się nią historycy, ale dla Polaków stanowiła część zamkniętej przeszłości.

W czasach klęsk militarnych i upadku Polski potrzebne były przykłady pokrzepiajace serca. Pamięć o Grunwaldzie stała się desygnatem chwały polskiego oręża, która stanowić miała dowód wartości Polaków. Na freskach w kolegiacie opatowskiej pochodzących z I poł. XVIII, znajduje się bitwa na Psim Polu, pod Wiedniem i właśnie pod Grunwaldem. Mieściły się one w świdomości dokonań Polaków, ich roli jako „przedmurza chrześcijaństwa” i genealogii sięgającej starozytnych Sarmatów.

Szczególnie często bitwa przywoływana była w piśmiennictwie okresu romantyzmu („Mindowie”, „Hugo”, „Zawisza Czarny„ Słowackiego; „Grażyna”, „Konrad Wallenrod” Mickiewicza). „Zawisza Czarny„ ukazywał bitwę w ponadludzkim wymiarze:

„Tak wielkiej czerwieni, takiego krwi bluzgotu nie było na świecie.” [...] „Słyszycie jęki? To Polska złamała czarne szwadrony krzyżaków i goni”.

Wieszcz korzystał w symboliki mesjanistycznej ukazującej w istocie zmagania szatana z Bogiem, Dobra ze Złem. Ta wizja nie weszła do powszechnej świadomości narodowej, choć znalazła swe odbicie w pracach dziewiętnastowiecznych historyków, takich jak Karol Szajnocha („Jadwiga i Jagiełło”) czy Stanisław Tarnowski. Próbowali oni wskazać podobieństwa między sytuacją w XV, a XIX wieku: groźbę germanizacji i konieczność zachowania tożsamości narodowej.

Stanisław Wyspiański, parodia Bitwy pod Grunwaldem Matejki

Stanisław Wyspiański, parodia
Bitwy pod Grunwaldem Matejki.

Najsłynniejszym przedstawieniem bitwy jest oczywiście obraz Jana Matejki ukończony w 1878 roku. Do dziś posiada on wielką siłę kształtowania wyobrażenia o triumfie i zajmuje wyjątkowe miejsce w kulturze narodowej Polski i Litwy. Dzieło Matejki nabierało szczególnego znaczenia w dobie nasilonej germanizacji w zaborze pruskim - w czasach strajku dzieci we Wrześni i oporu Drzymały. Do walki z niemczyzną stanęli niemal wszyscy liczący się pisarze: Maria Konopnicka, Bolesław Prus, Stefan Żeromski, Kazimierz Tetmajer. W 1900 roku Henryk Sienkiewicz odczytał przed obrazem Matejkowskim świeżo ukończoną powieść „Krzyżacy”. Podsumowaniem batalii było zdanie:

Po bitwie niezmierne szczęście rozjaśniło twarze zwycięzców, bo rozumieli wszyscy, że to był wieczór kładący koniec nędzy i trudom nie tylko dnia tego, ale całych stuleci.

Dzieło Sienkiewicza nie było wolne od aktualnych potrzeb politycznych. Krzyżaków można odczytać jako Prusaków lub Niemców w ogóle, a ich pogarda wobec Słowian stanowiła analogię polityki Drang nach Osten.

„Ojciec wielkiej powieści historycznej” Józef Ignacy Kraszewski podkreślając doniosłość zwycięstwa, zwracał szczególnie uwagę na niewykorzystanie skutków bitwy. Niezlikwidowanie państwa krzyżackiego w Prusach, miało według niego doprowadzić po wiekach do rozbiorów.

Uroczystość odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego, 1910

Uroczystość odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego
w Krakowie, 15 lipca 1910 r.

W 1910 roku odbyły się w Krakowie huczne obchody 500-lecia bitwy. Były one okazją do umocnienia świadomości narodowej Polaków pod wszystkimi trzema zaborami. Wokół odsłoniętego pomnika skupił się kwiat polskiej kultury: Henryk Sienkiewicz, kompozytor muzyki do „Roty” Feliks Nowowiejski, Maria Konopnicka, Ignacy Paderewski, który był jednym z głównych fundatorów dzieła. Wyraźniej niż w XIX w. wystąpiły też akcenty międzynarodowe. Podkreślano (oprócz wojsk polsko-litewskich) udział w bitwie pułków smoleńskich, oraz oddziałów z dawnej Rusi Kijowskiej. W ten sposób odwoływano się do idei wspólnoty słowiańskiej, która mogłaby się przeciwstawić naporowi germanizacji.

W czasie I wojny światowej te wątki próbował wykorzystać wódz naczelny wojsk rosyjskich wielki książę Mikołaj Mikołajewicz. Wydając manifest wzywający Polaków do wspólnej walki z Niemcami, nawoływał, „by nie zardzewiał miecz spod Grunwaldu”.

Plakat z 1945 roku

Plakat z 1945 roku.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego bitwa grunwaldzka zajmowała ważne miejsce w podręcznikach szkolnych. Po drugiej wojnie światowej Grunwald był często porównywany do zwycięstwa nad faszyzmem. W 1944 roku został ustanowiony bardzo popularny w Polsce socjalistycznej Order Krzyża Grunwaldu za waleczność. Poza tym Krzyżacy stali się częścią „naporu germańskiego”, a nawet „międzynarodowego imperializmu”, który przez tysiąc lat walczył z postępowymi siłami Europy. Kontynuację tej walki miał stanowić Układ Warszawski, w skład którego wchodziły narody narody walczące pod Grunwaldem: Polacy, Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie, Mołdawianie, Czesi (choć nie wszystko się tutaj zgadzało, bo Węgrzy wspierali w 1410 roku Krzyżaków).

W programach szkolnych bitwa grunwaldzka zajmowała poczesne miejsce. Premiera filmu zrealizowanego przez Aleksandra Forda odbyła się dokładnie w 550. rocznicę bitwy. Polityka Gomułki akcentowała wtedy „wzrost nastrojów rewizjonistycznych w Niemczech Zachodnich”. Poza tym film inicjował obchody tysiąclecia państwa polskiego i był częścią manifestowanej ideologii komunistycznej. „Krzyżacy” pozostają po dziś dzień najchętniej oglądanym polskim filmem wszechczasów. Być może pomogła im w tym, jak pisze Tadeusz Lubelski, „nieznoślna naiwność w wątkach głównych bohaterów (nawet w porównaniu z Sienkiewiczowskim pierwowzorem) i - jednoznacznie dzieląc świat na «dobrych naszych i złych onych» - utwierdzał widownię w najbardziej archaicznych, nacjonalistycznych przeświadczeniach”.

Bez wątpienia Grunwald jest jednym w ważniejszych elementów polskiej historii. Bitwa z 1410 stała się zrozumiałym dla każdego Polaka odnośnikiem do treści patriotycznych, takich jak walka o słuszną sprawę - co ważne - walka zakończona zwycięstwem zauważonym w całej Europie. Realia czysto historyczne mają tu mniejsze znaczenie. Ważne sa ogólne treści będące podstawą edukacji narodowej oraz integrujące pokolenia.


Źródła: [3], [4], [5], [6], [8], [9], [11], [15], [17], [18].

Źródła informacji | Mapa serwisu | O stronie